W dniach od 7 do 9 grudnia 2023 Grupa Kopernika spotkała się w Berlinie na czterdziestym drugim posiedzeniu. Niniejszy raport „Niemcy i Polska: Jak ożywić, wzmocnić i rozbudować współpracę“ streszcza wspólne przemyślenia członków grupy.
Rok 2024 otwiera szansę na ożywienie stosunków polsko-niemieckich po latach zastoju oraz ich ostudzenia na płaszczyźnie politycznej. Nie będzie łatwo nadać im nowy i lepszy kształt, gdyż zarówno nowy rząd w Polsce, jak i rząd federalny są zaabsorbowane problemami wewnątrzpolitycznymi.
Społeczeństwo polskie nie uległo pokusie populizmu, dając temu wyraz podczas wyborów parlamentarnych w październiku 2023 roku poprzez niespotykaną dotychczas mobilizację. Wielu obserwatorów upatruje w tych wyborach tendencji, która może wpłynąć na przyszłość demokracji europejskich.
Na skutek epokowego zwrotu (Zeitenwende) Niemcy zrewidowały swoje stanowisko wobec Rosji i wraz z Polską wspierają walkę Ukrainy przeciwko rosyjskiemu agresorowi oraz zbliżenie Ukrainy do Unii Europejskiej. W obu przypadkach oznacza to, że w dialogu polsko-niemieckim nie ma mowy o powrocie do starych wzorców działania. Odpowiedzialność za kształt stosunków obustronnych w Europie, ważnych także dla jej przyszłości, leży po obu stronach Odry i Nysy. Będzie to wymagało silnej woli politycznej i szczególnie kreatywnych rozwiązań ze strony rządzących tak w Berlinie, jak i w Warszawie. Konieczne jest przy tym, by polityka wykorzystała również dynamikę polsko-niemieckiego społeczeństwa obywatelskiego, jego pokładów energii, która może podnieść efektywność wspólnych działań.
Apelujemy do opinii publicznej oraz do elit w Polsce i w Niemczech, by dążyli do zbudowania nowych i solidnych podstaw obustronnych relacji.
To dobry czas, by wzmocnić i rozbudować struktury polsko-niemieckiego sąsiedztwa. Wprawdzie w ostatnich latach stosunki polsko-niemieckie na płaszczyźnie samorządowej oraz społecznej nie uległy stagnacji, to na wielu płaszczyznach współpracy politycznej, przewidzianych w traktacie dobro siąsiedzkim z 1991 roku, nastąpił zastój.
Konieczne jest przede wszystkim wznowienie regularnych polsko-niemieckich konsultacji międzyrządowych, które po raz ostatni odbyły się w 2018 roku. Powinien je poprzedzić intensywny proces przygotowawczy w poszczególnych resortach. Oba rządy powinny przywrócić pełnomocnikom do spraw stosunków polsko-niemieckich należne im znaczenie i przyznać rangę na podobnym poziomie politycznym. We wszystkich województwach i landach należy obsadzić stanowiska odpowiednio pełnomocników ds. mniejszości i pełnomocników ds. Polonii. Należy też wzmocnić ich pozycję oraz stworzyć platformy współpracy między nimi. Wzmocnienie więzi językowo-kulturalnych z krajem pochodzenia należy postrzegać jako strategiczną inwestycję na rzecz naszych stosunków politycznych oraz kulturalnych. Musimy wspomagać osoby i instytucje, które angażują się w rozwój i wzmocnienie stosunków między oboma społeczeństwami.
W roku 2018 odbyło się również ostatnie posiedzenie Forum Polsko-Niemieckiego. Forum to ma długą, sięgającą lat 70. (okresu polityki odprężenia) historię, i odegrało istotną rolę opiniotwórczą wśród przedstawicielek i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego oraz elit politycznych obu krajów. Konieczne jest ponowne spotkanie tego gremium, jednak w nowej formie, uzupełnionej o tematyczne koła dyskusyjne, a także rozszerzonego o polsko-niemiecki parlament obywatelski (por. XXXIII raport Grupy Kopernika). Do debaty o przyszłości dialogu włączyć należy Polsko-Niemieckie Forum Młodzieży, organizowane w przeszłości przez Polsko-Niemiecką Współpracę Młodzieży. Współdziałanie na tych trzech poziomach mogłoby za kilka lat zaowocować powstaniem nowej instytucji – Polsko-Niemieckiego Forum Przyszłości.
Poszerzanie znajomości historii, przede wszystkim upowszechnianie w Niemczech wiedzy o napaści Niemiec na Polskę i o okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej, powinno odgrywać ważną rolę w procesie kształtowania stosunków bilateralnych. Domagamy się od rządu Niemiec wyraźnej deklaracji uznania uchwały Bundestagu w sprawie utworzenia w Berlinie miejsca pamięci polskich ofiar pod niemieckim panowaniem podczas II wojny światowej, a także szybkiej realizacji koncepcji „Domu Polsko-Niemieckiego”, stworzonej i przedstawionej przez Fundację Pomnika Pomordowanych Żydów Europy oraz Niemiecki Instytut Spraw Polskich.
W 2024 roku przypada 85. rocznica wybuchu II wojny światowej oraz 80. rocznica powstania warszawskiego. Jednocześnie będziemy obchodzić 20. rocznicę przystąpienia Polski do Unii Europejskiej oraz 35. rocznicę Mszy Pojednania w Krzyżowej. Wszystkie te jubileusze oraz inne rocznice ważnych wydarzeń ze wspólnej historii powinny być obchodzone wspólnie i traktowane w obu krajach jako równie ważne.
Istotną rolę we wspieraniu dobrosąsiedzkich relacji odgrywają dwie instytucje: Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży (PNWM) oraz Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej (FWPN). Dzięki dwustronnie wypracowanym strukturom oraz wieloletnim wspólnym doświadczeniom stanowią one mocny fundament relacji na poziomie społeczeństwa obywatelskiego i mają istotny wpływ na inicjowanie nowych projektów. Nie potrzeba wiele, by znacznie wzmocnić skuteczność tych instytucji: w 2023 roku, po trzech latach ograniczeń spowodowanych pandemią, PNWM umożliwiła kontakt 58 tysiącom młodych ludzi poprzez udział w wymianie. Jednak 150 wniosków nie uzyskało wsparcia ze względu na brak środków. Również kapitał założycielski FWPN jest zbyt niski, by wpływy z oprocentowania gwarantowały roczne dotowanie projektów na pożądanym poziomie. Zwiększenie kapitału mogłoby umożliwić wsparcie inicjatyw obywatelskich oraz utworzenie nowego funduszu obywatelskiego, przeznaczonego na mniejsze polsko-niemieckie projekty.
Należałoby również wzmocnić w dalszym działaniu Niemiecki Instytut Spraw Polskich, który stanowi główny ośrodek dla wszystkich, którzy zajmują się Polską w Niemczech. Jednocześnie pożądane byłoby utworzenie Polskiego Instytutu ds. Niemieckich, który w Polsce w podobny sposób angażowałby się w rozpowszechnianie wiedzy o kraju sąsiada. Również miejsca spotkań młodzieży polsko-niemieckiej, jak m.in. Fundacja „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego, powinny cieszyć się wsparciem obu rządów, mogły nadal wypełniać powierzone im zadania.
Czyż nie nadszedł właściwy moment, by nadać nowy impet stosunkom polsko-niemieckim, a jednocześnie trwale wzmocnić ich instytucje oraz podmioty? Czyż nie jest to odpowiedni moment, by aktywnie pracować nad zmianą wzajemnego postrzegania sąsiadów? Czyż nie jest to właściwy moment, by zabezpieczyć materialne i niematerialne struktury wzajemnych relacji przed niebezpieczeństwami wynikającymi z ich negatywnej instrumentalizacji w naszych spolaryzowanych społeczeństwach?
Stąd nasz apel skierowany do politycznych decydentów i decydentek w obu krajach, by wykorzystać okazję i przeprowadzić bilans polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie. Proces ten mógłby zaowocować nowym jego kształtem w postaci „Polsko-niemieckiego traktatu o wspólnej odpowiedzialności w Europie“.
Grupa Kopernika jest projektem Niemieckiego Instytutu Spraw Polskich oraz Fundacji „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego. Posiedzenie w Berlinie odbyło się dzięki wsparciu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.
Czterdzieste pierwsze posiedzenie Grupy Kopernika odbyło się w Opolu w dniach 27-29 kwietnia 2023 roku. Raport XXXIII Grupy Kopernika można przeczytać TUTAJ.
Do tej grupy należy także Rafał Bartek, przewodniczący ZNSSK.
